شهر دهانه غلامان، نام یک محل باستان‌شناختی در منطقه سیستان در حدود 2 کیلومترى روستاى قلعه نو و حدود 44 كيلو مترى شهر زابل قرار گرفته است خرابه ها و آثار بناهاى اين شهر در محوطه‌اى بسيار وسيع روى تراسى به طول تقريبى 4 تا 5 كيلومتر واقع شده است . کاوشگاه دهنه غلامان در دههٔ ۱۹۶۰ توسط اومبرتو اسکراتو^[۱] از مؤسسهٔ ایتالیایی خاور میانه و دور^[۲] کشف شد.^[۳] این کاوشگاه ۱٫۵ کیلومتر درازا و ۸۰۰ متر پهنا دارد و در دلتای متروکه رود سنارود واقع شده‌است. در این محوطه تا کنون ۲۷ ساختمان شناسایی شده‌اند که تا مکانی بلند به نام قبر زردشت ادامه دارند.^[۴]

نمایی از دهانه غلامان

عکس هوایی دهانه غلامان

يكى از دلايل قابل توجّه و با اهميت اين شهر، كمبود و يا در حقيقت نبود آثار باستانى از شهرهاى دوران هخامنشى است كه تا بحال به دست نيامده است، دهانه غلامان تنها شهر كشف شده از دوران هخامنشيان مىباشد. اين شهر تاريخى تنها مكان باستانى دوران هخامنشى است كه حاكميت كامل ايران را بر نواحى شرقى آن را به خوبى نشان مىدهد و تنها شهر باستانى اين دوران است كه مهندسان آن زمان، ابتدا نقشه شهر را كشيده و سپس شهر را احداث كرده‌اند. در اينجا معمارى سنتى هخامنشى با معمارى بومى سيستان درهم آميخته است. از طرفى اين سايت باستان‌شناسى كه در حدود صد هكتار وسعت دارد، كارگاه بزرگى براى پژوهشهاى علمى ـ تاريخى خواهد بود.

شناسه

دهنه غلامان بازمانده شهری است که روزگاری مرکز اداری-سیاسی ساتراپی (والی‌نشین) زَرَنگ (زرنج) در شاهنشاهی هخامنشی بود.^[۵] محل دهنه غلامان در حدود ۴۵ کیلومتری شهر زابل و دو کیلومتری روستای قلعه نو است. کاوش‌ها نشان می‌دهد که این شهر در بخش شمال غرب خود یک نیایشگاه چهارگوش داشته که چهار برج دیده‌بانی دارد. برای ورود به این سازه تنها یک در، در ضلع جنوبی تعبیه شده‌است. در بخش شمال دهنه غلامان باستان‌شناسان ۱۲۰ اتاق در شمال و شرق و ۱۱۰ اتاق در جنوب، ۱۱ اتاق در جنوب کشف کرده‌اند.^[۶]

در سال ۱۳۸۶ خورشیدی قرار بود به تصمیم مقامات ایرانی مخزت یک سد در محوطه این کاوشگاه ساخته شود که به نابودی آن می‌انجامید. پیگیری استاندار و مسئولان استان سیستان و بلوچستان به تغییر مسیر سد و دور شدن حدود ۲۵۰ متری آن از حریم دهانه غلامان انجامید و بدین ترتیب این کاوشگاه از نابودی نجات یافت.^[۷]

خرابه‌ها و آثار بناهای این شهر در محوطه‌ای به طول تقریبی ۴ تا ۵ کیلومتر واقع شده‌است.این شهر را باستان شناسان ایتالیایی در سال ۱۹۶۰ میلادی کشف و از سال ۱۹۶۲ تا ۱۹۶۵ میلادی این محل را حفاری کردند. دهانه غلامان دارای ساختمان‌های بزرگ عمومی، معبد، محله‌های مسکونی، خیابان، آبراهه، محله‌های نظامی و صنعتی می‌باشد. این شهر تنها مکان باستانی دوران هخامنشیان است که حاکمیت ایران را بر نواحی شرقی به خوبی نشان می‌دهد.